„Szumi, szumi, pamięci wiatr

Tyle lat byli tu, więc czemu poszli nagle w świat…” *

Te słowa piosenki o Kazimierzu- żydowskiej ongiś dzielnicy Krakowa – można by odnieść do większości polskich miast i miasteczek. Także i w Mszanie Dolnej w niejednym domu, uliczce, sklepie, brzmiał język jidysz, język aszkenazyjskich Żydów. Dziś w mieście, w którym przed II wojną światową stanowili około czwartą część mieszkańców, nie ma prawie żadnego śladu po naszych starszych braciach w wierze (jak nazwał ich Jan Paweł II). Pozostały jedynie tragiczne pamiątki: miejsca martyrologii. I na wpół zrujnowany, stary cmentarz przy ul. Zakopiańskiej.

Według „Kroniki Mszany Dolnej” p.Olgi Illukiewicz znajdującej się w Bibliotece Miejskiej, Żydzi pojawili się w Polsce w XIII w. Nie wiadomo dokładnie, skąd do nas przybyli. Jedne źródła wskazują na Pragę czeską, gdzie byli prześladowani, inne mówią o wędrówce z Niemiec. Spotyka się jednak nagrobki żydowskie już z początków XIII w, jak ten we Wrocławiu, z 1203 r. Polska przez długie wieki była przyjaznym i tolerancyjnym krajem, stąd też duży napływ żydowskich mieszkańców. Najstarszy przywilej nadany Żydom na ziemiach polskich pochodzi z 1264 r.; nadał go książę Bolesław w Wielkopolsce. Po zjednoczeniu kraju przez Władysława Łokietka, przywilej ten, jak i inne, zostały zatwierdzone przez Kazimierza Wielkiego. Władca ów poszerzył je nawet, dbał bowiem o rozwój gospodarczy kraju i upatrywał w działalności Żydów szansę na ożywienie handlu i życia gospodarczego.

W Mszanie jako jedni z pierwszych osiedlili się w XVIII w karczmarze, otrzymali bowiem możliwość arendy od mszańskiego dworu. Karczmy te prowadziły rodziny Zellmanów, Sternów i Weinbergów. Słynna była tzw. Karczma za Rabą, gdzie zatrzymywali się podróżni i przyjezdni. Była austeria przy Rynku oraz – prowadzona przez rodzinę Faberów - w Olszynach., gdzie ponoć dochodziło do częstych bójek między gronoszowianami a porębianami. Była też żydowska karczma na Przymiarkach, a za mostem, na pograniczu Mszany i Kasinki, dużą popularnością cieszyła się karczma Schmidta.

Poza tym mszańscy Żydzi trudnili się handlem: Wolf miał sklep bławatny, Burek zwany „Zardzewiałym”, sklep żelazny. Lewek handlował drewnem, a Biegniek Leser nawozami sztucznymi. Ginsbergowie i Zinsowie mieli w Rynku piekarnię i sklep spożywczy. W miejscu dzisiejszego Banku Spółdzielczego stał duży, drewniany dom Abrahama Buchsbauma, który miał sklep ze skórami i artykułami szewskimi, a jego córka sprowadzała begonie aż z Holandii i eksponowała je w oknach. Na Rynku była też żydowska pasmanteria, sklep z jarzynami i rybami. Obok miał swój zakład szklarz, jedyny zresztą w Mszanie. Mieszkał tam także rabin z rodziną. Synagoga, czyli żydowski dom modlitwy, stała nieopodal, w miejscu dzisiejszej szkoły nr 2. Niestety, została rozebrana w czasie okupacji. Sporo domów i sklepów żydowskich mieściło się przy obecnej ulicy Piłsudskiego: Turner miał tam sklep spożywczy, Szamberger mięsny, był tam też żydowski zakład fryzjerski. Przebudowane dziś na sklepy i restaurację budynki przy Piłsudskiego, były niegdyś kamienicami Żyda Weisberga, który miał największy sklep żelazny. Był on człowiekiem wykształconym i oczytanym, słynął ze świetnej gry w szachy. Przy obecnej ulicy Kolbego przed wojną Żydzi mieli domy, piekarnie, a rodzina Lilentalów prowadziła hotel i restaurację pod nr 17. Pod nr 8 mieszkał adwokat Streimer. Na osiedlu „Za wodą”, przy mszańskiej rzeźni, w której pracowało wielu Żydów, dzieci chrześcijańskie i żydowskie wychowywały i bawiły się razem. Mieszkająca „W Olszynach” czyli przy obecnej ul.Orkana, rodzina Fauersteinów, dzierżawiła tartak hrabiów Krasińskich, a wytwórnię cukierków tzw.”sztolwerków” prowadził Żyd Izaak Widawski. Na „Aderówce”,(obecna ul.Ogrodowa) mieszkałą żydowska rodzina Aderów, właścicieli fabryki mebli giętych. Jeden z Aderów prowadził w Mszanie kancelarię adwokacką. Ważne dla rozwoju kultury w naszym mieście inicjatywy żydowskie, to utworzenie dobrze zaopatrzonej biblioteki, z której korzystać mogli wszyscy mieszkańcy Mszany, oraz ogólnodostępnej łaźni przy ul.Piłsudskiego. Biblioteka powstała w roku 1926, dysponując 535 woluminami i odnotowując w roku powstania 624 wypożyczenia książek. (wg „Biblioteki i czytelnie żydowskie województwa krakowskiego” w:J.Michalewicz, op.cit).

Po zbudowaniu w Mszanie szosy zwanej „Cesarską” oraz linii kolejowej, społeczność Mszany, w tym i żydowska, powiększyły się liczebnie. Wg pracy „Żydowskie okręgi metrykalne i gminy wyznaniowe w Galicji” Jerzego Michalewicza (Księgarnia Akademicka, Kraków 1995), w latach 1919-1931, ludność Mszany Dolnej wzrosła liczebnie o ok. 1000 osób, w czym ludność żydowska stanowiła ok. 14%. Mszańska Gmina Żydowska pojawia się w spisach w 1891 r., jednak społeczność żydowska żyła na tych terenach znacznie wcześniej. Przed wojną w naszym mieście spory odsetek ludności stanowili Żydzi: niektóre źródła mówią aż o 50%, co się wydaje znacznie przesadzone. Najczęściej przyjmuje się, że stanowili ok. ¼ część mieszkańców naszego miasta. Już same wymienione tu osoby i instytucje – a siłą rzeczy czynię to wybiórczo – świadczą o tym, że atmosfera i koloryt naszego miasta przed wojną były w dużej mierze żydowskie.

„Gdzie jest ten Mojsie i Hejsie, i Szmulik gdzie, co pod mszańskim drzewami bawili się…” – można by, parafrazując nieco dalszy tekst piosenki o żydowskim Kazimierzu – zapytać. Bowiem społeczność ta, po tragicznych wydarzeniach II wojny światowej, zniknęła zupełnie z pejzażu miasta.

Opis zagłady Żydów w naszym mieście znaleźć można w pracy p.Władysłąwa Maciejczaka „Mszana Dolna i okolice” oraz w przytoczonej już pracy p.Olgi Illukiewicz. Masowa tragedia zaczęła się od zwabienia i wymordowania 22 –osobowej grupy byłych wojskowych, posiadających ukrytą broń. Byli oni niebezpieczni dla hitlerowskich planów, mogli bowiem stać się zarzewiem oporu i przeciwstawić się planowanej eksterminacji. Zamordowano ich 1.maja 1942 r. na terenie „Aderówki”. Dziś znajduje się tam pamiątkowa tablica. Drugi, straszny akt rozegrał się 19. sierpnia 1942, na „Pańskim” w Gronoszowej, gdzie zagnano wszystkich Żydów z Mszany i okolicy i wymordowano nad przygotowaną przez nich samych mogiłą. Napis w miejscu pamięci głosi, że spoczywa tam 881 osób, w tym dzieci, kobiety, starcy.

A ja myślę dziś, że nie wystarczy raz w roku złożyć wiązankę na miejscu tragedii.

Żal, że nie ma miejsc utrwalających i przybliżających historię mszańskich Żydów, nie nazwano ich imieniem żadnej ulicy…. Nie wystarczy pamiętać o męczeństwie. Trzeba poznawać i przekazywać ich historię: żyli tu przecież tyle lat i wpisali się w historię miasta. A nie zostało po nich praktycznie nic, poza miejscami egzekucji i starym cmentarzem, na którym blakną już napisy na ocalałych macewach…

*cytat z piosenki „Drzewa Kazimierza” – J.Cygan. L.Kozłowski

Dziękuję Pani mgr Katarzynie Panek za cenne uwagi stylistyczne.